German-skandinav mifologiyasına qısa baxış (I hissə)

Bütün mifologiyalar arasında german-skandinav mifologiyası Qərb sivilizasiyasına təsir baxımından yunanlardan sonra ikinci yerdədir. Söhbət qədim german tayfalarından olan anqlların, saksonların, normanların və digər tayfaların e.ə. V əsrdən başlayaraq xristianlığı qəbul etdikləri dövrə kimi formalaşdırdıqları mifolojiyadan gedir.

Bu mifolojiyanın əsas mənbəyi əslən islandiyalı nasir Snorri Sturlusona məxsus olan "Böyük Edda" və "Edda" adlı bədii əsərlərindəki mətnlərdir. Məhz bu sahəyə dair qiymətli məlumatlara məşhur Roma tarixçisi olan Tasitin qədim german əsatirləri əsasında yazdığı “Germania" (“Germanların mənşəyi və məskəni”) əsərində də rast gəlinir.

Bəs bu mifologiya nədir?

Bu german-skandinav mifologiyası əsrlər boyu alimləri, rəssamları və həvəskarları valeh edən hekayələr, tanrılar, qəhrəmanlar və kosmik mövzuların zəngin qobelenini insanlığa təqdim edir. 

Bu mifologiyalar təkcə qədim german və Skandinaviya xalqlarının mədəniyyətinə və mənəvi inanclarına bir pəncərə deyil, həm də ümumbəşəri insan təcrübələri, ekzistensial suallar və kosmosun təbiəti haqqında anlayışlar irəli sürür və onları tərənnüm edir. German və Skandinaviya mifologiyasının mərkəzində təbiətin, insan təcrübəsinin və kosmik qüvvələrin müxtəlif aspektlərini təcəssüm etdirən tanrılar dayanır. 

İndi isə xalqın sitayiş etdiyi tanrı və tanrıçaların bir neçəsi ilə tanış olaq.

• Freyr

Freyr dəniz tanrısı Njordun oğlu və Freyyanın (nəhənglərin və canavarların daim zorla evlənməyə çalışdığı sevgi və məhsuldarlıq ilahəsi) qardaşıdır. Freyr və Freyya hər ikisi gözəl tanrıdır və hər ikisi məhsuldarlığa, eləcə də seksuallığın aspektlərinə nəzarət edir. Freyr özü kişi cəsarətinin və yaxşı havanın tanrısıdır. Onun təsvirləri tez-tez fallusunu vurğulayır. O, həmçinin cırtdanlar tərəfindən donuz dərisindən istifadə edərək düzəldilmiş Qullinbursti adlı parlaq bir qaban sahibidir. Freyr tək başına döyüşə bilən sehrli bir qılıca sahib idi, lakin onu vermək məcburiyyətində qalır. Kənd təsərrüfatı və seksuallıq ilə əlaqəsi sayəsində Freyr ən məşhur tanrılardan birinə çevrildi, hətta ona elflər ölkəsi olan Alfheim üzərində hökmranlıq verildi. Freyr, şübhəsiz ki, dövrünün ən məşhur tanrılarından biri idi.

• Heimdall

Heimdall Asqarda aparan göy qurşağı körpüsü olan Bifrostun gözətçisidir. O, doqquz ananın oğludur, lakin bu işləməlidir. O, heç bir insan işinə rəhbərlik etmir, lakin buna baxmayaraq, tanrılar üçün çox vacibdir.  O, mühafizə vəzifələri ilə bağlı diqqətəlayiq qabiliyyətlərə malikdir.  Heimdall, hər şeyi eşidə bilir və görmə qabiliyyəti o qədər yaxşıdır ki, zamana nüfuz edir.  O, Gyallarhorn ilə təchiz olunub, Asqard təhlükə altında olanda Heimdall onu yüksək səslə çalır və bəşəriyyəti xəbərdar edir.

• Loki

Loki skandinav mifologiyasının ən mürəkkəb personajıdır. Hiyləgər fiqurdur. O, tanrılarla zarafat edir. Tez-tez onlara kömək etmək üçün öz ağlından istifadə etdiyi kimi onun hiyləsi sonda tamamilə yaramazlığa çevrilir. Loki nəhəng Laufeyin oğludur, lakin nədənsə Asqard tanrıları arasına qəbul edilib. O, tanrılarla oyun oynayar, lakin adətən səbəb olduğu problemləri həll etmək də üçün bir yol tapardı. Loki ilə Anqrbodanın üç övladı olub. Bunlara yırtıcı canavar Fenrir, böyük ilan Yormunqandr və ölülər diyarının ilahəsi Hel daxildir.

• Hel

Hel Loki ilə div Anqrboda arasındakı qəribə münasibətin övladıdır. Bədəninin yuxarı hissəsi sağlamdır, lakin belindən aşağısı büzüşüb, çürüyüb. Üzünün yarısı gözəl, yarısı çirkindir.. Bu qorxulu fiqur ölülər səltənəti olan Niflheymi idarə edir. Hel həm bəşəriyyətə, həm də digər tanrılara qarşı laqeyddir. O, sadəcə ölülərə başçılıq edir. Helin Garm adlı səltənətini qoruyan böyük bir iti var. Niflheymin özünü də bəzən Hel adlandırırlar, bu da bir çoxlarını ilahənin sadəcə bir yerin təcəssümü olduğuna inanmağa vadar edir.

• Tir 

Skandinav və german xalqları arasında baş müharibə tanrılarından biri olan Tir (bəziləri tərəfindən Tivaz adlandırılır) idi. Tir çox məşhur olub və hətta ona əsas tanrılarından biri olan Marsla eyniləşdirən romalılar tərəfindən sitayiş olunurdu. Tir müharibəyə rəhbərlik etməklə yanaşı, həm də şərəf və ədalət tanrısıdır.

• Tor 

 Heç bir skandinav tanrısı Tordan daha yaxşı tanınmır və mən də onun ən yaxşısı olduğu ilə razılaşıram. O, ildırım, şimşək və döyüş tanrısıdır. Bəşəriyyəti qorumaq kimi xüsusi rola sahibdir və digər tanrılardan daha fədakardır.  Onun alovlu xasiyyəti var, qırmızı saç və saqqal ona uyğun gəlir.  Torun ən böyük silahı cırtdanlar tərəfindən hazırlanmış böyük çəkic Myolnirdir. Çəkic o qədər ağır və güclüdür ki, Tor onu qaldırmaq üçün sehrli əlcək və kəmər taxmalıdır. Torun arabası iki sehrli keçiyə qoşulub. Onlar öldürülüb yeyildikdən sonra yenidən böyüyə bilir.

• Odin

Son olaraq Odin və ya Votan (Rixard Vaqnerin Nibelunq üzüyü tanındığı kimi) bütün asarların atasıdır, hökmdarıdır. Odin bilik və müdriklik, həmçinin müharibə tanrısıdır. Bir çox mədəniyyətlərdə döyüşdə öldürülən hər kəs Odinə qurban sayılırdı. O, zorakı, manipulyasiyaya meyllidir və Zevs kimi həmişə cazibədar fani qadınlara diqqət yetirir. Odinin yalnız bir gözü olur. Mimir Odinə bir gözünü çıxarıb quyuya atmasının qarşılığında ona məsləhət və gizli bilgilər verməyi təklif etmişdi. O bir gözünü müdrik məsləhətlərə və gizli bilgilərə dəyişmişdi. Odin o vaxtdan bəri böyük bir gəzinti çubuğu olan Tək Gözlü Səyyah kimi tanınır. Beləliklə, Odin nəinki daha çox müdriklik və bilik, həm də sehr üzərində ustalıq qazandı.Beləliklə, onun ibadətçiləri də Odinə qurban vermək üçün insanları asar, bəzən özləri də könüllü olardılar.

Bu tanrılar reallıqdan tamamilə uzaq, mücərrəd fiqurlar deyil, insana xas keyfiyyətlərə, qüsurlara və duyğulara malik mürəkkəb xarakterləri təmsil edirlər. Onlar fani varlığın dinamikasını əks etdirən mübarizə, müharibə, ittifaq və münaqişələrlə məşğul olurlar.  Həmçinin öz hərəkətləri və qarşılıqlı əlaqələri ilə güc, tale, fədakarlıq və dəyişikliyin qaçılmazlığı mövzuları bizə göstərirlər.

German və Skandinaviya mifologiyasının kosmologiyası dəyişməz deyil, əksinə, yaradılış, məhvetmə və yenilənmə dövrləri ilə təsvir olunur. Tanrıların özləri, ənənəvi mənada desək, ölümsüz deyillər, tale və taleyin qüvvələrinə tabedirlər. Tale tez-tez amansız və əvvəlcədən müəyyən edilmiş qaçılmaz bir həqiqət kimi təsvir edilsə də, çətinliklər qarşısında fərdi cəsarət və qəhrəmanlıq üçün yer də var. Siqurd, Beovulf və Ziqfrid kimi german-skandinav mifologiyası qəhrəmanları tale və kosmik qüvvələrə qarşı mübarizələrində öz cəsarət, şərəf, möhkəmlik, qorxmazlıq və fəzilətlərini təcəssüm etdirirlər.

German və Skandinaviya mifologiyasının ən diqqət çəkən cəhətlərindən biri də kosmosun dinamik, bir-birinə bağlı qüvvələr və varlıqların şəbəkəsi kimi canlı təsviridir.  Dünya budaqları göylərə uzanan, kökləri yerin dərinliklərinə enən və gövdəsi müxtəlif yerləri birləşdirən bir ağac kimi təsvir edilib. Hər bir aləmdə hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, fərqləri və əhəmiyyəti olan tanrılar, nəhənglər, cırtdanlar, elflər və insanlar da daxil olmaqla müxtəlif varlıqlar yaşayır.

Bundan əlavə, german-skandinav mifologiyası öz povest zənginliyi və simvolik dərinliyi ilə birgə, insan vəziyyəti, varlığın təbiəti, mövcudluğu haqqında da dərin fikirlər təklif edir. Tanrılar və qəhrəmanlar həyatın mənası, yaxşılıq, şərin təbiəti və fani varlığın məhdudiyyətlərindən kənar ekzistensial suallarla boğuşurlar. Bununla belə sınaqları və çətinlikləri ilə onlar insan varlığının kövrəkliyi, bütövlük və müəyyən bir məqsədlə yaşamağın vacibliyi, çətinliklər qarşısında ümid və dözümlülüyün davamlı gücü haqqında düşüncələri ilə bəşəriyyəti ruhlandırırlar.

Son olaraq bu nəticəyə gəlmək olar ki, german və Skandinaviya mifologiyası hekayə, təxəyyül və mənəvi kəşfiyyatın davamlı inkişaf xəttinə sübutudur. Onun tanrıları, qəhrəmanları və kosmik mövzuları bütün dünyada elə bu gün də öz aktuallığını qoruyaraq insanları ovsunlamağa və ruhlandırmağa davam edir, bizi kosmosun sirlərini, insan təbiətinin mürəkkəbliklərini və bilinməyənlər haqqında əbədi axtarışla bağlı düşünməyə dəvət edir.

Mifologiyalar təkcə insanların gündəlik həyatına yön verməyib, incəsənətə də yön verib, onu zənginləşdirib. Bu haqda növbəti yazımızda...

Nabat Fərzəliyeva